Kilka miesięcy temu recenzowałem Klan Kossaków – gawędę o naszym słynnym rodzie artystów, przede wszystkim o malarzach. Tego lata trafiła w moje ręce praca o zbliżonym charakterze, ale poświęcona przedstawicielom innych gałęzi sztuki, tym razem u naszych wschodnich sąsiadów. Piotr Kitrasiewicz w Artystach w cieniu Stalina wziął na warsztat czterech wybitnych twórców: Sergiusza Eisensteina, Marynę Cwietajewą, Osipa Mandelsztama oraz Michaiła Bułhakowa.
Ścieżki artystów i władców często przecinały się w dziejach. W końcu kto miał być mecenasem, jeśli nie najbogatszy (najczęściej) człowiek w państwie? Ta współpraca nie zawsze przebiegała bez tarć. Warunki, jakie dla wolności tworzenia panowały w stalinowskim imperium (jak kto woli więzieniu), bardzo odznaczały się na tle innych epok. O ile lata dwudzieste cechowała pewna swoboda (z tendencją spadkową z upływem czasu), o tyle lata trzydzieste to już wymóg dyspozycyjności względem partii oraz prawdziwe piekło. Oczywiście nie było ono udziałem tylko artystów, gdyż dotykało wszystkich grup społecznych. Jednak „kremlowski góral”, jak określił gospodarza Kremla w swym najsłynniejszym wierszu Mandelsztam, szczególną „opieką” otoczył ludzi sztuki, zwłaszcza „inżynierów dusz ludzkich”.
Na Artystów w cieniu Stalina składają się cztery kilkudziesięciostronicowe opowieści. Każda rozpoczyna się prologiem – sceną z udziałem Stalina, dotyczącą jednego z niepokornych twórców. Po nim następują zasadnicze rozdziały, ukazujące losy konkretnej postaci. Najwięcej miejsca poświęcono ich relacjom z Kremlem, ale pojawiły się również informacje o pochodzeniu, wykształceniu oraz życiu rodzinnym. Nakreślony został także rys psychologiczny głównych bohaterów oraz scharakteryzowano pokrótce ich twórczość. Niektórym dziełom poświęcono więcej uwagi.
Z naszego kwartetu tylko Eisenstein spotkał się ze Stalinem twarzą w twarz. Bułhakow odbył z nim rozmowę telefoniczną. Tyran wywierał jednak przemożny wpływ na ich los, podobnie jak na los innych artystów. Na kartach książki zaistniało wiele nazwisk, które trwale zapisały się dziejach kultury rosyjskiej i nie tylko: Anna Achmatowa, Borys Pasternak, Wsiewołod Meyerhold, Konstanty Stanisławski, Ilia Erenburg, Borys Pilniak, czy Eugeniusz Zamiatin. Dwóm ostatnim Kitrasiewicz poświęcił nawet trochę więcej uwagi, a funkcjonowanie stalinowskiej „piekielnej machiny niszczącej ludzi” ukazał również na przykładzie Bruno Jasieńskiego. Wielu twórców w ZSRR dostało się w jej tryby ze wszystkimi konsekwencjami: przesłuchania, tortury, śmierć (czasem zadana strzałem w tył głowy jeszcze w kazamatach Łubianki czy Lefortowa). Nikt z naszej czwórki nie został stracony: atak serca Eisensteina, samobójstwo Cwietajewej, śmierć w łagrze z wycieńczenia Mandelsztama, dziedziczna choroba nerek Bułhakowa. Wpływ na ich stan zdrowia wywarła jednak gra, jaką prowadziła z nimi bezpieka z polecenia Stalina. Przysporzyła im wiele zmartwień, także z powodu obaw o bliskich. Ogólnie rzecz ujmując, znaleźli się w bardzo trudnej sytuacji egzystencjalnej. Urodzeni w ostatniej dekadzie XIX wieku (Eisenstein w 1898 roku, pozostali 1891–1892), należeli do ostatniego pokolenia, które pamiętało życie sprzed rządów bolszewików. Dodając do tej świadomości niezwykłą wrażliwość (szczególnie w przypadku poetów), otrzymamy ludzi bardzo nieprzystosowanych do warunków życia panujących w ojczyźnie światowego proletariatu. Należy zaznaczyć, że to nie oni wymagali nie wiadomo czego, pragnęli jedynie trochę normalności, pewnej swobody twórczej.
Praca Piotra Kitrasiewicza pozycjonuje się pomiędzy biogramem a biografią. Jej popularny charakter pozwoli na bezproblemową lekturę osobom stawiającym pierwsze kroki w kulturze rosyjskiej lat dwudziestych i trzydziestych XX wieku. Zaciekawionych na pewno nie przytłoczy nadmiarem szczegółów, co więcej opowieść o Bułhakowie mogłaby być polecana uczniom omawiającym w szkole jego najsłynniejsze dzieło. Bardziej dociekliwi czytelnicy (kiełkujący miłośnicy literatury tego okresu) z pewnością skorzystają z kilkustronicowego wykazu lektur obejmującego utwory czworga artystów oraz opracowania o charakterze naukowym